Okres Pobytu Josefa W Egipcie
Żadna część Tanach nie zawiera tak wielkiej porcji wiadomości o starożytnym Egipcie jak historia Josefa. Egipskie imiona, tytuły, miejsca i zwyczaje – wszystko to znajdujemy w księdze Bereszit, w rozdziałach 37 – 50. Przez ostatnie sto lat, badania historyczne i archeologiczne pozwoliły na o wiele głębszy wgląd w historię Josefa niż było to możliwe kiedykolwiek przedtem. Zanim jednak przejdziemy do analizy ciekawych szczegółów, ustalmy okres historyczny, w którym Josef przebywał w Egipcie.
Nowożytni przedstawiciele nauki jak i sama Biblia są w zgodzie co do chronologii pobytu Josefa w Egipcie, przypisując ten okres na lata pomiędzy rokiem 2000 i 1600 p.n.e. Ten przedział czasowy zawiera w sobie dwa ważne okresy w historii Egiptu: Średnie Państwo (2000 – 1786 p.n.e.) oraz Drugi Okres Przejściowy (1786 – 1570 p.n.e.). Zanim jednak ustalimy dokładniejszą datę pobytu Josefa w Egipcie, przyjrzyjmy się najpierw tym dwóm okresom nieco bliżej.
Średnie Państwo było jednym z tzw. trzech wspaniałych wieków w dziejach Egiptu. Państwo było zjednoczone i prosperowało, czyniono także przygotowania do podboju sąsiedniej Nubii, leżącej wtedy na terenie dzisiejszego Sudanu. W Tanach okolica ta nosi nazwę Ziemi Kuszytów.
Egipcjanie i Nubijczycy Okolice Nubii
Północna Nubia została podbita najpierw przez Sesostrisa I, który panował w latach 1971 – 1928 p.n.e. i był drugim faraonem 12-stej dynastii. Ponieważ Babilon nie wyłonił się jeszcze jako militarna potęga, Egipt był w owym czasie najpotężniejszym państwem na świecie. Najważniejszym faraonem 12-stej dynastii był Sesostris III (1878 – 1843 p.n.e.), który podbił dalsze rejony Nubii i doszedł ze swoimi wojskami daleko na południe aż do Semny. Sesostris III wprowadził także nowe reformy administracyjne i scentralizował władzę poprzez osłabienie potęgi lokalnych przywódców, którzy odtąd byli w pełni podporządkowani faraonowi. Pod władzą następnego faraona o imieniu Amenemhat III (1842 – 1797 p.n.e.), Średnie Państwo osiągnęło najwyższy poziom materialnego dobrobytu. Egipt prowadził bardzo rozległy handel zagraniczny, liczne kopalnie wydobywały więcej surowca niż kiedykolwiek przedtem oraz zdobyto nowe ziemie, leżące na zachód od Nilu. Pomimo wieloletnich sukcesów nastała chwila porażki. Ostatni faraon 12-stej dynastii nie zatroszczył się odpowiednio o politykę państwa i osłabił kraj. Kontrola Egiptu w okolicach granic z Kanaanem rozluźniła się, co pozwoliło na ekspansję plemion azjatyckich, które w konsekwencji osiedlały się stopniowo w delcie Nilu. Z upływem czasu Azjaci przejęli kontrolę nad północnym Egiptem, kończąc epokę Średniego Państwa.
Drugi Okres Przejściowy, albo jak nazywają go inni – Okres Hyksosów – nie był już dla Egiptu czasem świetności. Północna część Egiptu była kontrolowana odtąd przez Kananejczyków (Azjatów) zwanych przez Egipcjan Hyksosami. Południem natomiast rządziły nadal lokalne, egipskie dynastie, które na początku tego okresu nie miały ani wielkiego politycznego znaczenia, ani nie prezentowały militarnej potęgi, z którą należałoby się liczyć.
Wypada w tym miejscu napisać nieco więcej na temat Hyksosów, z uwagi na powszechnie krążące opinie, które są sprzeczne z faktami historycznymi. Ma to dla nas tym większe znaczenie, jeżeli chcemy ustalić rzeczywistą datę pobytu Josefa w Egipcie. Rozwiejmy zatem od razu kilka nieprawdziwych mitów. Po pierwsze, Hyksosi nie zdobyli Egiptu przy użyciu rydwanów bojowych prowadząc militarną kampanię. Prawdą jest natomiast, że Hyksosi osiedlali się w Egipcie stopniowo i kiedy ich liczba poważnie wzrosła, wybrali sobie własnego króla na wzór faraona. Hyksosi wybrali na swoją stolicę miasto Awaris, które później zostało przemianowane na Rameses, na cześć Ramzesa II (1290 – 1223 p.n.e.). Kolejną pomyłką jest samo znaczenie nazwy „Hyksosi”. Żydowski historyk Józef Flawiusz podaje tę nazwę jako Królowie-Pasterze, jednakże takie tłumaczenie wydaje się błędne, albowiem sami Egipcjanie nazywali ich Hyk-Khase – czyli Władcy z Obcej Ziemi. Ostatnią błędną opinią na temat Hyksosów jest pogląd jakoby władali oni całym Egiptem. W praktyce Hyksosi kontrolowali tylko region w okolicach delty Nilu, który w Tanach nazywa się Ziemią Goszen.
Zadajmy teraz interesujące nas pytanie: W którym z owych dwóch opisanych powyżej okresów Josef dostał się do Egiptu jako niewolnik? Bibliści datują tradycyjnie ten moment na okres panowania Hyksosów zakładając przy tym, że Izraelici byli z nimi spokrewnieni, co powinno tłumaczyć względy okazane Josefowi przez Hyksoskiego faraona. Jeżeli przyjmiemy, że pobyt Izraelitów w Egipcie wynosił 400 lat oraz uznamy tzw. Późną Datę wyjścia z Egiptu (około 1200 p.n.e.), wtedy data przybycia Josefa do Egiptu powinna oscylować około roku 1650 p.n.e.
Z drugiej strony Biblia podaje nam pewne wytyczne, w oparciu o które możemy ustalić tę datę o wiele bardziej precyzyjnie. W 1 Księdze Królów 6:1 jest podany okres 480 lat, który minął od wyjścia Izraelitów z Egiptu aż do czwartego roku panowania króla Salomona, który według biblistów przypadał na 966 rok p.n.e. To umiejscawia exodus około 1446 roku p.n.e. W księdze Szemot (Wyjścia) 12:40 jest napisane, że pobyt synów izraelskich w Egipcie wynosił 430 lat. Oznacza to, że Jaakow (Jakub) przybył z rodziną do Egiptu około roku 1876 p.n.e., a więc jeszcze w okresie istnienia Średniego Państwa. Potwierdzają to szczegóły w opisie historii Josefa. Rozpatrzmy je po kolei.
W księdze Bereszit (Rodzaju) 41:14, Josef zostaje zwolniony z więzienia aby spotkać się z faraonem. Josef ubiera nowe, czyste ubranie oraz goli zapuszczoną brodę. Musimy pamiętać w tym miejscu, że rodowici Egipcjanie, w odróżnieniu od późniejszych Hyksosów, zwracali szczególną uwagę na czystość, a zarost na twarzy uważali za obelgę i braku szacunku. Ten werset wskazuje nam, że faraon był raczej Egipcjaninem niż przyzwyczajonym do noszenia brody Hyksosem. Podobnie, kiedy Josef zostaje wywyższony do rangi zarządcy Egiptu, Pismo informuje nas, że faraon ustanowił go namiestnikiem całej ziemi egipskiej (werset 41). Hyksosi nigdy nie zarządzali całą ziemią egipską, natomiast faraonowie Średniego Państwa mieli pod sobą cały Egipt. Również kiedy Josef otrzymuje żonę, czytamy iż jest ona córką kapłana bożka o imieniu On. Bożek On był centralną postacią w kulcie słońca. Występował też pod powszechnie znaną nazwą Re (albo Ra), który był manifestacją bóstwa Amon-Ra, jednego z głównych bogów Średniego Państwa i Nowego Państwa w historii Egiptu. Hyksosi natomiast obdarzali czcią swojego własnego bożka o imieniu Set, jakkolwiek nie prześladowali wyznawców Ra. Dla Egipcjan Set był niemalże demonicznym bożkiem, którego Hyksosi utożsamiali również z kananejskim Baalem. Jeżeli Josef miałby zostać jednym z hyksoskich przywódców, byłoby bardziej stosowne, aby jego żoną została córka kapłana Seta. Poza tym Josef przybył do Egiptu jako niewolnik. Powinniśmy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że niewolnictwo było w tamtym czasie nowością w Egipcie. Nie istniało wcześniej, za czasów Starego Państwa, w okresie w którym wybudowano wielkie piramidy. Wbrew utartym opiniom, te potężne budowle nie zostały wzniesione przez niewolników, ale przez wynajętych i opłacanych wieśniaków. Średnie Państwo jest pierwszym okresem w historii Egiptu kiedy zostaje wprowadzona instytucja niewolnictwa. W 1950 roku n.e., amerykański egiptolog William Hayes opublikował słynny papirus pochodzący z okresu Średniego Państwa, na którym na jednej stronie znajduje się lista niewolników, na drugiej zaś dyskusja na temat egipskich więzień. W następnym artykule z tej serii, przeegzaminujemy zawarte na tym papirusie informacje, które pomogą nam odpowiedzieć na dalsze pytania związane z historią Josefa.
Zakończenie:
Przytoczone powyżej dowody wskazują niezbicie, że Josef mieszkał w Egipcie w okresie jego największej świetności – w okresie Średniego Państwa. Wskazuje na to biblijna chronologia i fakty. Możemy na tej podstawie określić imiona dwóch faraonów, którzy rządzili w tym czasie: Sesostris II (1897 – 1878 p.n.e.) oraz Sesostris III (1878 – 1843 p.n.e.)
Na zdjęciach: Sesostris II, królowa Khenemet-Nefer-Hedżet (żona Sesostrisa II), oraz Sesostris III
Artykuł Przygotował: Bartek Świerczek